“Ngoài biển thì vô số cá nhưng có lẽ với họ, mỗi ngày 3 con cá cho đủ 3 bữa ăn là đủ. Điều đó cũng giống như việc người học chỉ học để phục vụ mục đích thi cử, và khi đạt được cũng là lúc họ ngừng “nhận thêm cá””
Chuyện kể rằng, ở một làng chài nọ có một thanh niên đi câu cá. Trên đường về, đang xách giỏ cá trên tay, anh gặp một người ăn xin sắp chết đói. Thương tình, anh bắt mấy con to nhất trong giỏ cá của mình vừa đi câu về cho người ăn xin. Người ăn xin đã nướng cá ăn và thoát được cơn đói.
Vui vẻ, tiếp tục chặng đường về, gặp anh bạn hàng xóm, anh vui miệng kể lại câu chuyện mình vừa làm. Anh bạn hàng xóm lắc đầu bảo rằng anh làm như vậy không chắc đã tốt. “Không chỉ cho cá, cậu nên cho người ăn xin cần câu để ông ta tự mình đi câu kiếm sống. Không tin, ngày mai cậu đi qua sẽ thấy người ăn xin đó vẫn bị cơn đói hành hạ” – anh hàng xóm nói.
Bán tín bán nghi, ngày hôm sau anh thanh niên rủ anh bạn hàng xóm cùng đi câu. Khi trở về, quả như lời anh hàng xóm nói, hai người gặp lại người ăn xin đang nằm lả bên vệ đường. Anh thanh niên lại cho người ăn xin cá và anh hàng xóm cho người ăn xin cần câu.
Cả hai trở về trong tâm trạng vui vẻ. Trên đường về hai người gặp một anh bạn khác cùng xóm. Cả hai hào hứng kể lại câu chuyện trên cho anh hàng xóm này nghe. Anh hàng xóm này lắc đầu nói: “Các cậu làm vậy chưa ổn. Cho cần câu rồi, nếu không chỉ cho ông ta cách câu thì ông ta câu thế nào được cá. Ngày mai trở lại các cậu sẽ thấy người ăn xin vẫn bị đói”.
Ngày hôm sau cả ba người cùng đi câu. Khi trở về, quả như lời anh hàng xóm nói, ba người gặp lại người ăn xin đang nằm quắp chiếc cần câu đói lả bên vệ đường. Anh thanh niên lại cho người ăn xin cá và anh hàng xóm sửa lại cần câu, anh bạn hàng xóm mới giảng giải tỉ mỉ phương pháp câu cá, từ mắc mồi câu đến phương pháp câu từng loại cá…
Họ ra về trong tâm trạng đầy hưng phấn, tin chắc từ nay người ăn xin sẽ không sợ đói nữa. Trên đường về, đang bàn luận rôm rả thì cả 3 gặp lão ngư ông trong làng. Nghe thấy cả 3 hào hứng nói chuyện, lão ngư đứng lại, hỏi chuyện 3 chàng trai một cách cặn kẽ.
Nghe xong, lão ngư ngẫm nghĩ một lát rồi lắc đầu nghi hoặc: “Các cậu đã làm đúng, thế nhưng lão nghĩ chưa đủ. Lão chỉ sợ thiếu một điều có lẽ còn quan trọng hơn. Các cậu cho người ăn xin công cụ, kỹ năng, phương pháp, tôi tin người ăn xin này vẫn đói!”.
Thấy ba thanh niên ngơ ngác, lão ngư lên tiếng giải thích:
Thứ nhất, người ăn xin làm nghề này nhiều năm, nó đã ngấm vào máu của ông ta, và đó là thói quen của ông ta. Ông ta không có khái niệm tự đi kiếm miếng cơm manh áo, chỉ tâm niệm làm sao xin được miếng ăn mà thôi. Vì vậy trước tiên các cậu cần giúp ông ta định hình lại suy nghĩ.
Thứ hai, như các cậu đã biết, không phải cứ thả mồi xuống là đã có cá. Đôi khi phải kiên nhẫn câu cả tiếng, cả buổi…có khi cả ngày không được con nào. Do vậy các cậu cần chỉ ông ta biết về bài học kiên trì.
Thứ ba, có một yếu tố cực kỳ quan trọng, đó chính là niềm tin. Lão đã từng hỏi chuyện ông già ăn xin ấy rằng: “Sao lão còn sức lực dồi dào, sao không học một nghề gì đó để kiếm sống, hoặc có thể đi câu cùng tôi?”. Và ông ta đã trả lời là: “Tôi không theo ông được, tôi sinh ra đã mang phận ăn xin rồi, từ đời cha mẹ đã làm nghề này, số tôi khổ sẵn rồi, tôi không làm được cái gì nên hồn cả!”. Do vậy cái mà người ăn xin thiếu không phải là công cụ, kỹ năng hay phương pháp mà ông ta thiếu thái độ đúng đắn!
Cả ba nghi hoặc, chưa thực sự tin lời của lão ngư, nhưng để kiểm tra, ngày hôm sau nữa, ba thanh niên cùng rủ lão ngư đi câu. Không ngờ rằng, trên đường về nhà, cả bốn người gặp người ăn xin nọ vẫn đang ngồi bên vệ đường đói lả xin ăn.
Cả 3 chàng trai hi vọng lão ngư có thể dùng kinh nghiệm của mình dạy lại ông lão ăn xin. Tuy nhiên, lão ngư chần chừ: “Thái độ là phải đào luyện thường xuyên nhờ sự định hướng, tác động của xung quanh, không thể ngày một ngày hai mà có được…”.
Câu chuyện quen thuộc kể trên đã được đưa vào rất nhiều bài viết khác nhau về việc định hướng nghề nghiệp cũng như cải thiện kĩ năng sống. Tuy vậy, trong bài viết này, mình muốn mượn câu chuyện để bàn về một vấn đề khác: cách tiếp cận tri thức.
Có thể nói, với sự phát triển của Internet, các công cụ tìm kiếm, mạng xã hội cũng như các ứng dụng nghe nhìn khác, thời đại con người đi tìm thông tin đã được thay thế bằng việc thông tin tìm đến con người. Chúng ta mở mắt ra với những thông tin mới nhất từ News Feed của Facebook, nhưng lại là những nội dung đã được chính chúng ta chọn lọc từ trước. Chúng ta không còn tha thiết xem ti vi, thay vào đó chúng ta lựa chọn xem những thứ chúng ta thích từ YouTube và xem những phim được bạn bè giới thiệu từ Netflix. Chúng ta mua một món hàng trên mạng thông qua niềm tin vào những lượt đánh giá từ những người mua trước. Tóm lại, chúng ta thật sự chỉ quan tâm tới những gì mà chúng ta muốn quan tâm mà thôi.
Vậy điều này sẽ ảnh hưởng gì đến việc tiếp cận tri thức? Tri thức thì rộng vô bờ bến và đáng tiếc là rất nhiều tri thức sẽ nằm ngoài những việc mà chúng ta quan tâm hàng ngày. Thì rõ ràng, tri thức sẽ không nằm nhiều ở việc hóng xem hôm nay Ngọc Trinh livestream bán gì hay cô Phương Hằng sẽ “bóc phốt” ai. Thế điều gì sẽ xảy ra nếu thứ mà ta quan tâm lại không mang đến cho ta tri thức? Có 2 điều sẽ xảy ra: Thứ nhất, chúng ta phó mặc việc tiếp nhận tri thức cho việc học trên lớp và thứ hai, chúng ta đặt toàn bộ gánh nặng tri thức lên người truyền đạt kiến thức cho mình. Điều đầu tiên sẽ dẫn tới việc chúng ta chỉ tiếp thu thụ động kiến thức từ một nguồn duy nhất và từ đó tự tạo ra cái nhìn một chiều. Hơn thế nữa, theo như mô hình “Learning Pyramid” của National Training Laboratories, mức độ tiếp thu kiến thức cao nhất của việc học thụ động từ trên lớp chỉ đạt 5%, đứng chót trong toàn bộ các phương pháp học tập. Điều thứ hai sẽ dẫn tới một hệ quả còn nghiêm trọng hơn: Chúng ta muốn người truyền đạt kiến thức phải là một cuốn bách khoa toàn thư (tức điều gì cũng phải biết) và đồng thời cũng phải là một “Mr. Right” (tức lúc nào cũng phải đúng). Theo các bạn, một nhân vật thỏa mãn 2 điều trên có tồn tại trên cõi đời này hay không? Theo mình là không, bởi vì một người cùng lắm chỉ có thể biết mọi thứ mà những người khác đã biết, và cùng lắm cũng chỉ có thể luôn luôn đúng nếu so sánh với những thứ đã được chứng minh là đúng mà thôi. Chưa kể đến những thứ chưa xuất hiện, chỉ riêng những thứ đã xuất hiện và được nghiên cứu cũng còn rất nhiều vấn đề chưa được giải quyết hay phân biệt rõ đúng-sai. Khoa học đã vậy, hà cớ gì bắt một người phải trở nên hoàn hảo?
Cùng quay lại câu chuyện kể trên, mình nhận ra rằng, ngày càng có nhiều người học rơi vào trạng thái “xin con cá”. Ngoài biển thì vô số cá nhưng có lẽ với họ, mỗi ngày 3 con cá cho đủ 3 bữa ăn là đủ. Điều đó cũng giống như việc người học chỉ học để phục vụ mục đích thi cử, và khi đạt được cũng là lúc họ ngừng “nhận thêm cá”. Tuy nhiên, điều nguy hiểm hơn ở đây là, họ sẽ giao luôn nhiệm vụ “kiếm cá cho họ ăn” cho những anh thanh niên hay lão ngư ông mà họ tin tưởng. Vậy điều gì sẽ xảy ra khi những nhân vật kể trên bị ốm và không thể mang cá đến cho họ một thời gian? Điều gì sẽ xảy ra khi chẳng may những nhân vật đó vô tình đưa cho họ một con cá bị ươn?
Như đã nói, tri thức là vô hạn. Vậy thì, thay vì chọn lấy một vài “con cá” nhất định để đối phó với kì thi, chẳng phải chúng ta nên dành thời gian đó để hướng dẫn người học cách sử dụng “cần câu” và tự mình khám phá tri thức mới trong tương lai hay sao? Thế nhưng, cũng như câu chuyện kể trên, mọi kĩ năng, phương pháp hay công cụ sẽ đều không có giá trị, nếu thái độ của người tiếp nhận không thay đổi. Vậy thì, giáo dục để được coi là thành công, liệu có xuất phát từ người dạy hay không? Theo mình, chính người học mới là nhân tố quyết định cho mọi thành công trong giáo dục. Nhưng quyết định ở đây không phải việc họ có thể tự kiếm sẵn cá từ trước hay thừa hưởng vô số cá từ người khác, quyết định ở đây là việc họ dám tin rằng, mình không phải sinh ra để làm ăn xin và sẵn sàng thay đổi!
Tác giả: Kobe
Minh họa: Bích Diệu